De voedselveiligheid van keramiek en glazuren is een complex onderwerp. Hier komen glazuurtechnologen, toxicologen, kunstenaars, ambachtslieden, industriëlen, juristen en wetgevers elkaar tegen. En dan ben ik er vast nog een paar vergeten. Het is ook een onderwerp waar ik mee te maken heb. Niet als glazuurtechnoloog, maar als ambachtelijk ondernemer.
Een goed uitgebalanceerd glazuur is niet alleen duurzaam, het is ook veilig voor dagelijks gebruik. Zoals mijn gebruikskeramiek, in EU jargon FCM’s (Food Container Materials) genoemd.
Dit wil zeggen dat mijn keramiek/glazuren in overeenstemming zijn met de geldende EU richtlijn “keramische voorwerpen bestemd om met levensmiddelen in aanraking te komen”. Maar deze EU richtlijnen worden mogelijk binnenkort aangescherpt.
Wat zijn de gevolgen voor mij en andere ambachtelijke keramisten in Europa? Hierover werd ik afgelopen week geïnterviewd namens de Europese Commissie voor “Health and Food Safety”.
Huidige richtlijnen voedselveiligheid van keramiek
Voedselveiligheid van keramiek is van groot belang. Want niet alleen ons voedsel moet veilig zijn, ook het materiaal waarin het wordt vervoerd, bewaard, bereid en genuttigd. Dat kan keramiek zijn, maar ook plastic, rubber, metaal, hout etc. Overal ter wereld zijn er daarom wettelijke richtlijnen ontwikkeld om dit te waarborgen.
Binnen de EU zijn deze richtlijnen vastgesteld in de richtlijn (EC No 1935/2004) “Food Container Materials“. De EU lidstaten hebben dit vervolgens uitgewerkt in lokale wetgeving. Deze regels zijn gelijk in alle EU landen, maar komen ook overeen met bijvoorbeeld de regels in de VS.
In Nederland waakt de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) op naleving hiervan. Bij incidenten komen zij in actie. Recent adviseerde zij bijvoorbeeld serviesgoed dat is gemaakt van bamboe met melaminekunststof niet meer te gebruiken.
Onderzoekers in de EU hadden vastgesteld dat er giftige stoffen uit dit materiaal in het eten en drinken terecht konden komen. Het betreffende bamboe servies is daarom per direct uit de handel gehaald.
Keramiek van oudsher vertrouwd
Keramiek is één van de oudste manieren om voedsel te bewaren, bereiden en eten. Er is in de afgelopen eeuwen veel kennis opgedaan over dit materiaal. Recente incidenten zijn er dan ook niet. Maar die zijn er wel geweest.
In de jaren 70 van de vorige eeuw ontstond er beroering over loodafgifte van bepaalde (traditionele aardewerk) keramiek. Begin jaren 80 van de vorige eeuw leidde dit tot regulering in de EU maar ook in de VS en andere landen.
Huidige EU Specifieke Migratie Limieten (SML’s)
Tabel 1: Quantities of lead and/or cadmium extracted during the test exceed the following limits (Council Directive 84/ 500 / EEC, artikel 2, lid 4):
| Category | Pb | Cd |
|---|---|---|
| Category 1: Articles which cannot be filled and articles which can be filled, the internal depth of which, measured from the lowest point to the horizontal plane passing through the upper rim, does not exceed 25 mm | 0,8 mg/dm2* | 0,07 mg/dm2* |
| Category 2: All other articles which can be filled | 4,0 mg/l* | 0,3 mg/l* |
| Category 3: Cooking ware; packaging and storage vessels having a capacity of more than three litres | 1,5 mg/l* | 0,1 mg/l* |
EU initiatief voor voedselveiligheid van keramiek
De destijds opgestelde regelgeving is nog steeds actueel. Dat wil niet zeggen dat er geen ontwikkelingen zijn geweest in de afgelopen jaren. Voedselveiligheid staat hoog op de EU agenda. Vandaar de oprichting van de European Food Safety Authority (EFSA) in 2002. Zij doen onafhankelijk onderzoek en adviseren de EU (lidstaten) over o.a. de voedselveiligheid van keramiek.
De lidstaten voeren zelf controles uit, zoals in Nederland de NVWA. Zo hebben zij in 2013 een onderzoek uitgevoerd naar Tajines. Hieruit bleek dat (bijna) alle producten voldeden aan de huidige richtlijnen.
In dit rapport wordt echter al gespeculeerd op de komst van nieuwe richtlijnen in EU verband. Het onderzoek heeft daarom ook op andere metalen en nieuwe limieten getest. De onderzoekers concluderen voorzichtig dat de huidige producten niet zullen voldoen aan de (mogelijke) nieuwe regels.
Deze nieuwe “migratielimieten van metalen” zijn inmiddels in Europa verder uitgewerkt. Het initiatief “Voedselveiligheid – zware metalen in keramiek, glas en geëmailleerd tafel- en keukengerei” is vanaf 2021 in de afrondende fase.
Betrouwbare testen en laboratoria
In 2017 heeft het Joint Research Centre (JRC), onderdeel van de EU Science Hub, onderzoek gedaan naar de test protocollen en methoden van “metaalmigratie uit keramiek en glas serviesgoed”. Het conventionele testregime met azijnzuur bij 22 °C gedurende 24 uur bleek nog altijd toereikend voor keramiek serviesgoed.
De testmethode Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry (ICP MS) wordt aanbevolen om de nieuwe uiterst kleine grenswaarden accuraat te kunnen meten. Massaspectrometrie is de techniek die gebruikt wordt voor de identificatie, kwantificatie en profilering van isotopen, moleculen en molecuulcomplexen in zeer kleine hoeveelheden van chemische mengsels.
Daarnaast heeft het European Union Reference Laboratory for Food Contact Materials (EURL-FCM) vergelijkend onderzoek gedaan naar laboratoria in de EU die zulke testen kunnen uitvoeren. In de JRC uitgave “Inter-laboratory comparison” wordt verslag gedaan van deze vergelijking. Volgens de onderzoekers was het resultaat bevredigend. Het succespercentage was hoger dan 80% voor (bijna) alle geteste elementen.
Impact op keramiek productie
In 2019 zijn stakeholders uitgenodigd te reageren op de plannen van de EU. In deze “feedback periode” hebben 39 organisaties en burgers binnen de EU gereageerd .
Geografisch gezien hebben vooral Duitsers en Italianen hun stem laten horen. Wellicht niet verwonderlijk omdat daar veel (fijn-)keramiek wordt geproduceerd.
De keramische industrie benadrukte het belang van heldere en goed omschreven limieten, maar zij maken zich bezorgd over de mogelijkheden en kosten van de ICP-MS testen door (erkende) laboratoria.
Daarnaast vreesden zij dat door de nieuwe limieten bijna 50% van alle keramische kleur(-pigmenten) van de markt zouden worden gehaald.
Bovendien uiten sommige bedrijven hun bezorgdheid dat het voorgestelde niveau nauwelijks haalbaar is voor ambachtelijke en traditionele keramiek. Volgens hen zouden ambachtelijke keramisten een uitzonderingspositie moeten krijgen naast voldoende overgangstijd.
Ambachtelijke keramiek in EU onder druk?
Vanwege deze kritiek heeft de Europese Commissie (DG SANTE) nog een onderzoek ingelast. Zij wilden de impact van de nieuwe regels op de ambachtelijke en traditionele keramiek beter in kaart te brengen.
Dit onderzoek wordt uitgevoerd door de onderzoeksbureaus VVA en ICF. Zij interviewen dit jaar specifieke “Artisanal Manufacturers of ceramic, glass, crystal or enamlled metal” in de EU. En ik was één van de “ambachtelijke keramiek ondernemers“.
Ik had de ontwikkeling van deze regelgeving al op gepaste afstand gevolgd. Vanwege dit interview door twee VVA onderzoekers ben ik er wat verder ingedoken.
Bij de uitnodiging van het interview waren ook informatiestukken bijgesloten. Waaronder de specifieke voorgenomen limieten (Specific Migration Limits of SML’s) van de betreffende metalen.
Voorgestelde EU Specifieke Migratie Limieten (SML’s)
Tabel 2: Limits proposed for migration of metal compounds into food per litre of food consumed.
| Metal | Toxicity | Present SML (ug/l)*** | Future SML (ug/l)*** |
|---|---|---|---|
| Lead (Pb) | Neurotoxicity, effects on development of IQ, nephrotoxicity and cardiovascular effects. Classified Group 2A “Probably carcinogenic to humans” by IARC and classified 1A (reprotoxic in humans) under the EU CLP legislation. | 4000 | 10,0 |
| Cadmium (Cd) | Nephrotoxicity. Known human carcinogen (IARC Group 1 and CLP 1B “carcinogenic in animals”). | 300 | 2,0 |
| Aluminium (Al) | Potential neurotoxicity and reprotoxicity. | – | 1000 |
| Arsenic (As) | Skin lesions, developmental toxicity, neurotoxicity, cardiovascular effects and diabetes. Known human carcinogen (IARC Group 1) | – | 2,0 |
| Barium (Ba) | Cardiovascular and renal (nephrotoxic) effects | – | 1200 |
| Cobalt (Co) | Possible genotoxic and CMR (carcinogen, mutagen and reproduction toxicant, IARC Group 2B) | – | 20 |
| Nickel (Ni) | Known human carcinogen (IARC Group 1 and CLP 2 “suspected carcinogen” but unlikely from dietary exposure), astrointestinal, neurological and immune system effects, skin irritation. | – | 20 |
| Chromium Cr(VI)* | Chromium hexavalent Cr(VI): Known carcinogenic and genotoxic effects human carcinogen (IARC Group 1 and CLP 1B “carcinogenic in animals) | – | banned |
| Chromium Cr(III)** | Chromium trivalent Cr(III): Not classified as carcinogenic, low toxicity. | – | 3600 |
**A limit would be set for the far less toxic trivalent Cr(III).
***microgram per liter
“Liner glaze”, een glazuur zonder grenzen
Naar mijn mening zijn de voorgestelde SLM’s (migratie limieten) van de genoemde metalen voor ambachtelijke keramisten niet moeilijker te implementeren dan in de industrie. Verreweg het makkelijkste is het gebruik van een “liner glaze”.
Dit is een glazuur voor de “binnenkant” van keramiek, het deel dat in contact komt met het voedsel of de drank. Dit glazuur moet dan worden samengesteld zonder de betreffende oxiden.
En dat kan gelukkig. Er zijn genoeg mogelijkheden stabiele glazuren zonder lood, cadmium, barium, cobalt en chroom te ontwikkelen. Het is daarom goed mogelijk de voedselveiligheid van keramiek en glazuur op deze wijze te garanderen.
N.B. Arsenicum wordt (bijna) alleen in de productie van glas gebruikt en laat ik daarom buiten beschouwing. Ook het giftige zeswaardig chroom (Cr(VI) of chromium hexavalent in het Engels), wordt nooit gebruikt in de keramiek. Met chroom bedoel ik het niet of laag giftige Cr(III) dat in keramiekglazuren wordt gebruikt.
Geen glazuur zonder aluminium
Voor aluminium is dat echter een ander verhaal. Het is onmogelijk keramiek zonder aluminium te maken. Niet dat er metaal in keramiek zit, maar klei en glazuren zijn een aluminiumsilicaat. Dat wil zeggen aluminium chemisch gebonden met silicium (en oxiden).
Aluminium is het derde meest voorkomende element in onze aardkorst, niet puur maar altijd als mineraal zoals bijvoorbeeld klei. Dat is iets heel anders dan het (pure) metaal aluminium, zoals in aluminiumfolie en (kampeer-) pannen. Ongebonden aluminium zal dan ook niet uit klei of glazuur lekken/migreren.
Waarom voor aluminium een SLM wordt voorgesteld is mij een raadsel. Voor aluminium pannen begrijp ik het, maar voor keramiek? Moet ik dan ook mijn wekelijkse klei masker in de beauty salon missen? (Nee hoor, zolang het pure klei is, is het absoluut veilig, ook naar de normen van de EU.)
Maar even serieus, ik denk dat de gestelde limiet geen probleem is voor keramiek producten. Maar aantonen dat de limiet niet wordt overschreden is moeilijker. Dat kan alleen in een laboratorium met de vereiste apparatuur.
Bescherm ambachtelijke keramiek
Voor de overige metalen kan je aan de veilige kant blijven door een “liner” glazuur te gebruiken. Met een glazuur zonder metalen waar een SML voor geldt is een overschrijding van de norm immers onmogelijk. Dat betekent wel dat de binnenkant van keramiek verstoken zal zijn van kleurende oxiden zoals cobaltblauw.
Het alternatief is een stabiel glazuur te ontwikkelen inclusief de gereguleerde metalen. Voor barium en chroomoxide (Cr[III]) is dit waarschijnlijk ook wel mogelijk. De voorgestelde grenzen zijn op een niveau dat overschrijding kan worden vermeden. Bij cobalt en nikkel wordt dit waarschijnlijk moeilijker omdat de grenzen erg laag zijn.
Het echte probleem is echter het testen. De voorgestelde testmethode (ICP-MS) kan alleen in een laboratorium worden uitgevoerd.
De keramische industrie vreest dat dit voor hen al te duur en te weinig beschikbaar is. Dan is het voor ambachtelijke (kleine) producenten zoals ik al helemaal onmogelijk.
Hoe ga ik om met de nieuwe regels?
Ik zou graag mijn glazuren laten testen, zodat ik kan aantonen dat mijn gebruikskeramiek (minimaal) conform wettelijke vereisten zijn. Maar als dit praktisch en financieel onmogelijk is, zal ik mij moeten beraden of ik nog wel door ga met het maken van kommen en bekers (voor de verkoop).
Voor ambachtelijke keramisten die traditioneel aardewerk maken met loodglazuur, geldt dit nog veel sterker. Mijn kennis op dit gebied schiet tekort om te kunnen zeggen of de voorgestelde loodgrenzen realistisch voor hen zullen zijn. Maar als het mogelijk is zo’n glazuur te ontwikkelen, dan kan dit alleen met testen worden vastgesteld.
Naleving van nieuwe regels, vanwege nieuwe inzichten vind ik altijd van belang. Of het nu COVID-19 is of nieuwe SLM’s voor voedselveiligheid van keramiek. Testen is altijd van belang voor de volksgezondheid.
Maak laboratorium testen gratis
Ik werk daar graag aan mee. Als de EU (en de lidstaten) werkelijk pal staat voor onze voedselveiligheid én cultuur, help dan ambachtelijke keramisten hun producten veilig te houden door gratis laboratorium testen aan te bieden.
Als keramisten/kleine ondernemers hun werk vrijwillig kunnen opsturen om te testen, krijgt de EU inzicht in de voedselveiligheid van keramiek die in deze sector wordt gemaakt.
De keramisten zijn zo verzekerd dat hun producten altijd voldoen aan de nieuwste vereisten en is de toekomst van het ambacht verzekerd. En tenslotte kan iedereen blijven genieten van onze rijke diverse keramiek cultuur in Europa.
Ik zeg: win-win-win!
Meer informatie:
Er is nog veel meer te zeggen over voedselveiligheid van keramiek en de nieuwe EU regelgeving. En dan heb ik het nog niet eens over de voorgestelde labeling van gebruikskeramiek, maar dit blogje werd al te lang 🙂
Voor iedereen die verder in de materie wil duiken heb ik hieronder de informatie op een rijtje gezet:
Publicaties:
- “Metals and alloys used in food contact materials and articles”, Council of Europe (EDQM), 2013
- “Towards suitable tests for the migration of metals from ceramic and crystal tableware“, EU (JRC), 2017
- “Report on the inter-laboratory comparison exercise organised by the European Union Reference Laboratory for Food Contact Materials”, EU (JRC), 2017
- “Non-harmonised food contact materials in the EU: regulatory and market situation”, EU (JRC), 2016
- “Marktonderzoek migratie lood en cadmium uit tajines”, Ministerie LNV (NVWA), 2013
Websites:
- Food safety – heavy metals in ceramic, glass and enameled table and kitchenware, Europese Unie (EC)
- Initiative on ceramic and vitreous FCMs, Europese Unie (EC)
- Food Contact Materials, Europese Unie (EC)
- FCM Document Library, Europese Unie (EC)
- RIVM: Voedselcontactmaterialen, Ministerie VWS
Iets op gestoken van dit blog? Geef mij een kop koffie zodat ik het volgende blog met nieuwe energie kan schrijven!
About Post Author
Beste Daniel,
Zoals meestal het geval is met al jouw artikeltjes, is ook dit onderwerp weer meer dan de moeite waard om aandachtig te lezen.
Ik kan mij helemaal vinden in jouw voorstel om gratis gebruik te kunnen maken van laboratorium onderzoek, Inderdaad “Win – Win – Win!
Dank je wel Joseph, altijd goed om medestanders te vinden 🙂
Hoi! Dankjewel voor het aankaarten van dit onderwerp. Interessant, maar ik zit hierna met een boel vragen!
Hoe moet ik die tabel van sml lezen? Wat betekent ug/l? En hoe ziet dat er uit in een beeldende vergelijking met iets dat we gemakkelijk kunnen begrijpen?
Je zegt dat iedereen zijn glazuur zou moeten laten testen. Doe jij dit dan al? Waar kan je je glazuur laten testen en je hebt het over hoge prijzen(dat is natuurlijk relatief) maar hoeveel is veel?
Over het aluminium: gaat het hier over grote of kleine hoeveelheden? Ik kan me voorstellen dat als er een grote hoeveelheid aluminium in een glazuur zit, de glazuur niet goed meer versmelt en daardoor schadelijk kan zijn.
Ik ben benieuwd!
Groetjes Margriet
Oh sorry! Ik zie nu de kleine letters naast het sterretje! Microgram per liter. Is dit in aangemaakte glazuur? Of meten ze gestookte glazuur ook in liters?
Hoi Magriet,
Ja het gaat om de kleine lettertjes 🙂
Inderdaad het is microgram (1 microgram = 0,001 milligram)
Het gaat om het aantal microgram per per liter oplossing (4% azijnzuur) na 24 uur op kamertemperatuur in betreffende keramiek. Dit simuleert het gebruik van de betreffende keramiek in de meest “extreme” omstandigheden. Maar het precieze test protocol is nog niet vastgesteld voor de nieuwe richtlijnen (die ook nog niet zijn vastgesteld).
Voor de huidige richtlijn is dit wel vastgesteld en kan je het hier na lezen (bijlage 1): https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:01984L0500-20050520&from=BG
Ik heb mijn glazuren nooit laten testen op het migreren van lood en cadmium (die in de huidige wetgeving limieten heeft), dat heeft ook geen zin om op te testen want ik gebruik deze materialen niet in mijn glazuren. In de EU ken ik de prijzen niet (en ook geen laboratoria) voor het testen op het afgeven van metalen. Van Mat Katz heb ik begrepen dat het testen per testglazuur per metaal ca. 200 dollar kost in de VS. Wat is duur? Tja als per glazuur of product dat je verkoopt op 5 of 6 metalen moet testen loopt het wel op…
Betreffende aluminium. De hoeveelheid aluminium in een glazuur verschilt heel erg per glazuur, maar een gestookt glazuur bevat zeker ca 10% aluminiumoxide. Maar we voeren geen aluminium metaal in, maar aluminiumoxide (meestal in de vorm van klei/kaolin en veldspaat). Aluminium puur (Al, zonder de zuurstof) kan bijna niet uit het glazuur lekken. Zelfs ongestookte klei (ca. 50% aluminium) lekt geen metaal aluminium. Maar goed het gaat in de richtlijnen om 1000 microgram = 1 milligram in 1 liter 4% azijnzuur. Dat is een hele kleine hoeveelheid, maar de kans is klein dat pure Aluminium (Al) uit een glazuur zal lekken….
tja er blijven altijd vragen, het is ingewikkelde materie…. blijft altijd wat te leren.
Groetjes,
Daniel
Ha Daniel! Dankje wel voor je toelichting! Dat maakt weer een hoop duidelijk. En ja ik vind die testen dan ook duur. Groetjes!
Dit is weer heel interessant Daniel, maar wel een hele lastige materie. Voor een klein ondernemertje niet haalbaar om eigen glazuren te laten testen. Ik neem aan dat het laatste woord hierover nog niet geschreven is.
Met veel dank weer voor de uitleg, groet Leah.
Hi Leah,
Dank je wel, yep hier is het laatste woord nog niet over gezegd, maar ik heb m’n zegje in ieder geval gedaan 🙂
Groetjes,
Daniel
Ik heb nu heel wat documenten doorgespit om te proberen antwoord op mijn vraag te krijgen. Echter heb ik deze nog niet kunnen vinden.
Wanneer je fritte 3221 icm svsz gebruikt met een toevoeging van kobalt en koper is dit glazuur dan geschikt voor gebruiksgoed?
Beste Joyce,
Tja of glazuren geschikt voor gebruiksgoed zijn ligt niet alleen aan de grondstoffen, maar ook het recept. Met fritte 3221 kan prima goed uitgebalanceerde glazuren maken, maar ook hele slechte… Daarnaast kan je het beste glazuur verkeerd (te laag) en heb je alsnog een onveilig glazuur.
Uiteindelijk kan je alleen zeker zijn of een glazuur al dan niet geschikt is voor gebruiksgoed door het te laten testen in een lab.
Groetjes,
Daniel
Hallo Daniel, bedankt voor de uiteenzetting! We hebben in Belgie een werkgroep voedselveiligheid opgericht en we volgen het op de voet.. we willen alle Belgische professionele keramisten verzamelen en samen een advies sturen naar de Europese commissie. Misschien moeten we elkaar op de hoogte houden?
Hi Nora,
Wat een goed initiatief! Ik krijg als het goed is het onderzoeksrapport zodra alle enquêtes zijn gehouden. Ik laat het je weten als ik wat hoor. En ik hoor natuurlijk ook graag nieuws van jouw kant. Thnx.
Groetjes,
Daniel
Dag Daniel,
Dank u voor het leerrijke artikel
Kan je de azijn test even verder toelichten?
Ook al is dit mischien niet volledig meer volgens de norm. Het geeft toch al een goede indicatie over de veiligheid van de glazuur, nee?
Ik gebruik een zelfgemaakt transparant glazuur dat op 1125°C gebakken wordt. Onder dit glazuur bevinden zich wel engobes met cobalt, koper en soms ook chroom.
Groetjes,
Veerle
Hi Veerle,
De azijn test is geen “officiële” test procedure en kan behalve met azijn ook met citroen of rabarber worden gedaan. Het idee is een zure vloeistof te laten inwerken op het glazuur en na afloop te inspecteren/vergelijken met hetzelfde glazuur dat niet is blootgesteld aan het betreffende zuur.
Het laten inwerken van een zuur (met een vaststelde PH waarde) is gelijk aan de standaard test dat door test laboratoria wordt gebruikt, maar dan wordt niet het glazuur, maar de (zure) vloeistof geanalyseerd op aanwezigheid van bepaalde elementen die uit het glazuur zijn “gelekt” (via en proces dat “ionic exchange” wordt genoemd)
Azijn is een ook zuur en heeft dus een vergelijkbare werking. De test is zo’n 20 jaar gelden gepopulariseerd door Hesselberth en Roy (“mastering cone 6 glazes”). Zij adviseren een glazuur ca. 24 uur in te werken op het glazuur en daarna het glazuur te vergelijken. Als je een proefplaatje half in de azijn zet heb je een helft dat geweekt is in azijn en de andere helft ter vergelijking.
Het is een prima manier om zeer slechte glazuren te herkennen, maar helaas zegt een het niets over de glazuren die de test wel doorstaan. Zeker de voorgestelde nieuwe richtlijnen kunnen absoluut niet worden herkent door de “azijn test”. Dat kan alleen in een laboratorium worden gemeten, met wettelijk vastgestelde meetapparatuur.
Niettemin kan de azijn/citroen/rabarber test hele slechte glazuren eruit halen, die zeker geen goede bestendigheid hebben. Maar een positieve test (het glazuur kan tegen 24 uur azijn) geeft absoluut geen zekerheid voor een echt bestendig glazuur. Daarvoor kan je beter een juiste flux-ratio hanteren. Die doorstaan ook de azijntest (alleen als ze volledig zijn uitgesmolten, maar dat geldt voor alle glazuren), maar hebben daarnaast ook een goede bestendigheid volgens onderzoek en zijn al meer dan 100 jaar de industriële standaard.
Tja een goed glazuur over een engobe met de genoemde oxiden geeft helaas geen absolute zekerheid. Ik denk dat de kans klein is dat er oxides uit de engovbe/slib in het glazuur terecht komen en vervolgens weer via ionic exchange in de het zuur/azijn terecht komen. Maar helemaal zeker weet je dat nooit, wellicht zijn er plekken waar het glazuur heel dun is aangebracht of kale plekken etc.
Groetjes,
Daniel