Slib, engobe, glazuur en washes zijn termen die je vaak hoort wanneer je je verdiept in keramiekdecoratie. Deze termen waren voor mij altijd een bron van verwarring, vooral omdat verschillende keramisten er verschillende betekenissen aan geven. Een duidelijke definitie kan helpen om orde te scheppen in de chaos. Maar nog belangrijker is het verkrijgen van inzicht.

Definities kun je uit je hoofd leren, maar dat laat ik graag over aan AI-modellen. Belangrijker is het begrijpen van zowel de verschillen als de overeenkomsten tussen deze materialen voor keramiekdecoratie. Naar mijn mening is het essentieel om te erkennen dat al deze decoratietechnieken deel uitmaken van een continuüm.

Dit continuüm strekt zich uit van slib, via engobe en glazuur, tot aan washes. Aan de hand van de hoeveelheid klei (de bron voor Al2O3) en kwarts (SiO2) kan je dit in perspectief plaatsen.

Dit is met behulp van de “Stull grafiek” gemakkelijk te visualiseren. R.T. Stull maakte in 1912 deze grafiek om glazuren in te delen. Maar ook heel bruikbaar om inzicht te krijgen in het gehele keramiekdecoratie spectrum .

Decoratieslib: een gekleurde kleilaag

Decoratieslib is een vloeibare klei die is aangemaakt met genoeg water opdat het vloeibaar wordt. Met rode rivierklei kun je een dakpan vervaardigen, maar wanneer je het aanbrengt op een witte pot ter decoratie, transformeert het in decoratieslib.

Andere benamingen voor decoratieslib zijn kleislib en barbotine. Decoratieslib en kleislib zijn synoniemen, maar kleislib moet niet verward worden met gietklei. Hoewel de samenstelling vergelijkbaar kan zijn, wordt gietklei gebruikt voor het gieten van keramiek, niet voor decoratie. De term ‘barbotine’ gebruik ik voor dik-vloeibare kleislib, waarmee je verhoogde decoraties aanbrengt, zoals bij ringeloren, bekend bij kenners.

Om de kleur of krimp van de kleislib aan te passen, kun je verschillende grondstoffen toevoegen. IJzer- en kobaltoxide kunnen bijvoorbeeld worden toegevoegd voor kleur, of kwarts en gecalcineerde kaolien om de droogkrimp te wijzigen.

Slib versus engobe

Voeg je echter meer dan 50% materialen toe die geen klei zijn, dan noem ik het geen slib meer maar een engobe. Het is een arbitraire grens die ik heb overgenomen van Daniel Rhodes. We hadden de grens ook bij 40 of 60% kunnen leggen, maar 50% klei in het recept vind ik een mooi compromis 🙂

Hoewel de termen slib en engobe vaak door elkaar worden gebruikt in keramiekdecoratie, is er een duidelijk verschil in kleigehalte. Slib, met een hoger kleigehalte, zal meer krimpen tijdens het drogen dan engobe. Daarom moet slib in de regel worden aangebracht op klei die zacht-leerhard is, terwijl engobe kan worden toegepast op klei die van leerhard tot hard-leerhard is.

Engobe: noch slib noch glazuur

“Engoben zijn kleiachtige coatings die de onderliggende keramische scherf bedekken en die samen met de scherf op de juiste temperaturen worden gebakken. Ze zijn ontworpen om zowel het oppervlak van de scherf te verfijnen als om het meer kleur te geven dan wat mogelijk zou zijn met alleen de kleimassa…”

De bovenstaande definitie is afkomstig van Wolf Matthes. Hij heeft een compleet boek gewijd aan engoben, wat zeker een aanbeveling is voor wie zich verder wil verdiepen in dit onderwerp.

Een engobe is dus een dekkende laag op de keramische scherf. Het is noch een kleislib noch een glazuur, maar iets dat er tussenin zit. Gewoonlijk wordt een engobe aangebracht op leerharde klei. Echter, als de engobe een zeer lage krimp bij droging heeft, kan het ook op biscuit aangebracht worden, wat keramiek is dat een eerste keer is gebakken.

Engobe versus glazuur

Een engobe-recept bevat naast klei ook andere grondstoffen, zoals kwarts, veldspaat en fritte. Sommige engobes sinteren, een voorstadium van smelten, meer dan andere. De engobes die meer neigen naar smelten worden “sinter-engobes” genoemd. Omdat het kleigehalte in het recept relatief laag is, kunnen deze vaak ook op biscuit worden aangebracht.

Een sinter-engobe lijkt dus veel op een glazuur, maar het verschil is dat het niet volledig is uitgesmolten tot glas. Een engobe is dus een dekkingslaag die niet volledig is uitgesmolten.

Voor het onderscheid tussen een engobe en een glazuur is er geen “receptdefinitie”, zoals dat voor slib en engobe wel het geval is. Om het verschil tussen engobe en glazuur te bepalen, kijk ik naar de onderliggende chemie: de UMF (“Unity Moleculair Formula”) ook wel Seger-formule genoemd. Over het algemeen zal bij engobe het aluminiumoxide (Al₂O₃) in de UMF hoger zijn dan 0,6 à 0,7, soms zelfs aanzienlijk hoger.

Glazuur: gesmolten glas

Glazuur vormt een afwerkingslaag op keramiek, die volledig smelt tot een aluminium-silicaatglas. Het is de meest gebruikte en bekendste keramiekdecoratie.

Gewoonlijk is de hoeveelheid aluminiumoxide (Al₂O₃) in de UMF minder dan 0,6 tot 0,7. Echter, niet alle keramische afwerkingen met een Al₂O₃-gehalte onder de 0,6 zijn daadwerkelijk glazuren. Een glazuur wordt pas erkend als zodanig wanneer de chemische reactie die het tot glas vormt, voltooid is.

Er bestaan vele soorten en subtypes glazuren. Voor een duurzaam en veilig glazuur is het cruciaal dat het volledig is uitgesmolten. Dit is duidelijk waarneembaar met een SEM-microscoop. Zonder zo’n microscoop kan men dit slechts schatten op basis van de UMF.

Een uitgesmolten glazuur is te herkennen aan de glans, maar ook matte glazuren kunnen volledig uitgesmolten zijn. Veel “matte glazuren” zijn echter mat omdat ze niet volledig uitgesmolten zijn; deze beschouw ik niet als glazuren, maar als sinter engobes. Hoewel hier niets mis mee is, zijn het geen glazuren en zeker niet zo bestendig als glazuren.

Glazuur versus wash

Van slib tot glazuur is er een geleidelijke overgang van niet uitgesmolten klei naar steeds meer gesinterde klei door de toevoeging van glas- en smeltmiddelen, tot het een volledig uitgesmolten glas wordt. Chemisch gezien evolueert het proces van slib, met een hoog gehalte aan klei (en dus een hoog gehalte aan Al2O3), naar een steeds lager gehalte aan Al2O3. Wanneer dit gehalte laag genoeg is om te smelten bij de temperaturen van een keramiekoven, spreken we van glazuur.

Maar zijn we er dan? Bijna, maar nog niet helemaal. Glazuur bestaat uit gesmolten Al₂O₃ en SiO₂, wat een aluminiumsilicaatglas vormt. Als er echter onvoldoende Al₂O₃ en SiO₂ aanwezig is om een glas te vormen, noemen we dit een “wash”.

De glazuuronderzoeker Stull  stelde in zijn proeven vast dat een glazuur minimaal 0,1 Al₂O3 en 0,6 SiO₂ moet bevatten om nog een glas te kunnen vormen. Dus als een glazuur in de UMF onder de 0,1 Al₂O₃ zit, is er per definitie geen sprake meer van een glazuur. Er is immers te weinig glasvormer aanwezig om nog een glazuur te kunnen vormen.

Wash: kleur maar geen glas

Een wash is een kleurtoepassing die op, onder of zonder glazuur op de keramiek-scherf wordt aangebracht. Het bestaat hoofdzakelijk uit oxiden of carbonaten (vaak van ijzer, mangaan, kobalt, chroom, koper, nikkel, titanium of rutiel) of een commercieel kleurpigment. Dit mengsel wordt gewoonlijk met een kleine hoeveelheid fritte (glas) of ander smeltmiddel vermengd en op de keramiek aangebracht. Door het mengsel weg te vegen of te sponsen, worden de dieper gelegen delen benadrukt.

Philippe Pirard heeft een volledig boek aan washes gewijd, met meer dan 460 recepten. Het is een indrukwekkend werk dat ik zeer waardeer, vooral vanwege de titel: “Jus d’oxydes“. De Franse taal bezit een bepaalde elegantie die soms in het Nederlands ontbreekt.

Keramiekdecoratie: het is een spectrum

Met de wash hebben we het hele spectrum van keramiekdecoratie gehad, van slib en engobe tot glazuur en washes.

Wat helaas tot verwarring leidt is dat er vele keramische decoratie producten worden verkocht onder een exotische naam. Zoals “stroke and coat”, “texturizer”, “unidecor”, majolica, enzovoort. Sommige zijn puur een marketingterm, andere zijn historisch ontstaan.

Ze passen allemaal binnen het spectrum, maar waar precies is een kwestie van definitie. De marketing maakt het voor keramisten niet eenvoudig.

En ik hou van heldere definities en grenzen in perspectief. Ik zit ongetwijfeld ook ergens in het (keramiek) spectrum 🙂

Literatuurlijst

Meer weten over glazuren?

Beter begrijpen hoe glazuren werken met behulp van Glazy en de Stull grafiek. Leer glazuur mechanismen ontdekken en smelttemperatuur te beheersen. Ontwikkel glazuren vanuit het juiste perspectief!

Volg de cursus “Systematisch Glazuuronderzoek met Glazy”

Stuur mij vrijblijvend een mailtje, dan hou ik je op de hoogte!

About Post Author

Daniel Bende

Ontwerpt en creëert onder de handelsnaam DFB-keramiek handgedraaid figuratief steengoed keramiek.

See author's posts