Bernard Palissy ziet zijn laatste hout door de vlammen worden verteerd, maar de keramiek oven brult als een hongerig wolf om meer. Met betraande ogen van rook, zweet, vermoeidheid en wanhoop speurt hij de ruimten af. Vloerplanken, tafels, stoelen en alles wat nog meer brand vallen ten prooi aan zijn oven. Hij zal en hij moet de de temperatuur halen om zijn glazuren te laten smelten…
Saintes rond 1540 in het zuiden van Frankrijk. Bernard Palissy (1510-1590) experimenteert als een bezetene of waanzinnige zoals zijn buren beweren. Hij is op zoek naar een ongrijpbaar glazuur dat hij heeft leren kennen op één van zijn verre reizen.
Zijn vrouw en kinderen dreigen hem te verlaten. Toch zet hij alles op het spel om een glazuur te ontwikkelen, dat in het Frankrijk van de 16e eeuw ongekend is.
Rustieke Keramiek, Figulines Rustique
Palissy is beroemd geworden door zijn “rustieke keramiek” of “rustique figulines“, zoals hij het zelf beschreef. Schalen rijk gedecoreerd met levensechte bladeren, hagedissen, slangen, krabben, vissen en andere dieren. Glanzend geglazuurd met rijke kleuren, groen, bruin, paars en geel in diverse rustieke tinten.
Een keramist, filosoof, schrijver, glazenier, landmeter en wetenschapper; een “L’homme universal“. Een vertegenwoordiger van de vroege renaissance in Frankrijk. Van huis uit glazenier trok hij door de streek en verdiende de kost door het beschilderen van glas of als landmeter.
Geboren in het zuiden van Frankrijk rond 1510, bestudeerde hij de natuur en grondstoffen in deze streek. Dit zette hij voort in de landen die hij later zou bezoeken zoals Duitsland, Italië en Engeland.
Uiteindelijk vestigde Palissy zich in 1539 in Saintes, Zuid Frankrijk, als keramist. Hier begon hij te experimenteren met stoken en glazuren van keramiek zoals hij die op zijn reizen in met name Italië had leren kennen.
Gevangenschap en vlucht naar Parijs
Rond 1545 hadden zijn eindeloze glazuur experimenten succes. Hij breidde zijn glazuurpalet uit en begon werk te produceren dat hij kon verkopen. Zijn roem als keramist steeg snel. Vanaf 1555 kon hij de Franse rijken tot zijn clientèle rekenen, waaronder de koning, Henri II. Daarnaast ontwierp hij “grotto’s” voor verschillende tuinen van adellijke families.
Maar het zijn roerige tijden in Frankrijk. De godsdienstoorlogen tussen de katholieke en de hugenoten vangen aan en maken vele slachtoffers. De katholieke troepen van de koning nemen de vooraanstaande hugenoot Palissy in 1563 gevangen en sluiten hem op in Bordeaux. In gevangenschap schrijft hij zijn eerste geschrift dat hij later zal uitgeven: “Recepte Véritable” (het ware recept).
Door tussenkomst van één van zijn machtige bescherm vrouwe Catharina de’ Medici komt hij weer op vrije voeten en werkt verder aan zijn oeuvre. Maar 10 jaar later dreigt wederom vanwege zijn overtuiging gevangenschap. Hij vlucht naar Sedan en een paar jaar later naar Parijs.
Gestorven glazuur geheimen
Hij vestigt zijn werkplaats in Parijs in 1576, dat in de jaren 80 van de vorige eeuw weer wordt ontdekt tijdens de verbouwing van het Louvre. Helaas wordt hij ook hier vervolgd en in 1588 wederom gevangen gezet.
De glazuur geheimen van Palissy zijn samen met hem in 1590 in de kerkers van de Bastille van Parijs gestorven. In gevangenschap overleden voor zijn idealen, vereeuwigd in zijn keramiek en glazuren.
Er zijn na zijn dood veel keramisten die zijn werk hebben vervalst/gekopieerd (les imitateurs) en voortgezet (les continuateurs). Maar zijn glazuur recepten zijn nooit meer achterhaald.
Zijn Palissy’s glazuur geheimen voor altijd verloren gegaan?
Medio 2017 is een studie gepubliceerd waarin de chemische samenstelling van een aantal glazuren van Palissy zijn onderzocht. Met behulp van enkele scherven, röntgendiffractie en een elektronen microscoop (SEM-EDS) is de chemische samenstelling van zijn glazuren (her)ontdekt (!).
Het is niet precies het glazuurrecept, maar het geeft wel een goede indicatie. 500 jaar na zijn geboorte zijn de glazuren van Bernard Palissy dus nog springlevend.
Meer over Bernard Palissy
Ook geïnteresseerd geraakt in het leven en werk van Bernard Palissy? Naast het werk dat hij zelf heeft geschreven, zijn veel boeken verschenen, maar de meeste in het Frans en een paar in het Engels.
Hieronder mijn selectie:
- Recepte Veritable, Bernard Palissy (1563)
- Oeuvres complètes de Bernard Palissy, heruitgave (1844)
- Oeuvres complètes de Bernard Palissy, heruitgave (1880)
- Bernard Palissy, Le Secret des émaux, Jean-Pierre Poirier (2010)
- Bernard Palissy, In Pursuit of Earthly Paradise, Leonard N. Amico (1994)
- Palissy the potter : the life of Bernard Palissy, of Saintes, Henry Morley (1853)
- Master Bernard (Maitre Bernard), Elie Berthet , (1875, Engelse vertaling 2018). Historische roman, dus (grotendeels) fictie (!) maar toch leuk om te lezen 🙂
Psst.. en hoe zat het met het glazuurrecept?
Oh ja, het glazuur geheim. Volgens de de studie “The art of Bernard Palissy (1510–1590): influence of firing conditions on the
microstructure of iron-coloured high-lead glazes” van Gauthier Roisineuit et. al. (2017), had scherf 2 (NP2) onderstaande chemische samenstelling. Op basis daarvan kon ik de UMF (Seger formule) berekenen.
| Oxide | analyse (weight%) | UMF (Seger Formula) |
|---|---|---|
| K2O | 0.003 | 0.01 |
| CaO | 0.011 | 0.06 |
| PbO | 0.641 | 0.93 |
| Fe2O3 | 0.054 | 0.10 |
| Al2O3 | 0.043 | 0.14 |
| SiO2 | 0.244 | 1.31 |
| TiO2 | 0.004 | 0.02 |
Op basis daarvan kon ik ook een facsimile glazuurrecept maken. In zijn boek beschreef hij hoe je loodwit kunt maken, dus ik ben er vanuit gegaan dat hij dat ook gebuikte in zijn glazuren. Voor de rest heb ik hedendaagse grondstoffen gebruikt. Het zal dus niet precies zijn wat Palissy in zijn tijd gebruikte, maar het geeft wel een idee hoe het eruit gezien kan hebben 🙂
| Loodglazuur Bernard Palissy (facsimile) Zeer giftig! | |
|---|---|
| Loodwit (zeer giftig!) | 69.7 |
| Veldspaat kali | 1.7 |
| Calciumcarbonaat | 1.8 |
| Kaolin | 9.3 |
| Kwarts | 17.5 |
| + IJzeroxide rood | 5.3 |
| + Rutiel | 0.4 |
Maar pas op!!! het recept is erg giftig. Het is giftig bij het maken vanwege het loodwit. Het is ook giftig als het gestookt is! Kortom: dit glazuur recept niet maken en niet gebruiken!!
In een studie uit 2015 bleek dat Palissy niet de enige keramist was in de middeleeuwen die lood gebuikte in z’n glazuren. De rijken in Europa die deze geglazuurde keramiek gebruikten hebben hierdoor stuk voor stuk een lood vergiftiging opgelopen. In hun botten zijn de loodresten nog steeds te vinden. Hoe het met de pottenbakkers uit die tijd is vergaan, kunnen we alleen maar raden… alleen hun keramiek hebben de tijd doorstaan.
Ik vind het geweldig dat de glazuur geheimen van Palissy na 500 jaar weer bekend zijn geworden. Zijn keramiek en glazuren zijn nog steeds te bewonderen …. achter glas in een museum, niet om zelf te gebruiken!
Iets op gestoken van dit blog? Geef mij een kop koffie zodat ik het volgende blog met nieuwe energie kan schrijven!
About Post Author
Geniet van je koffie, je hebt het verdient!
Thnx Marcel, dat ga ik doen… uit een beker met loodvrij glazuur 🙂
Interessant ook weer om te lezen dit artikel van jou Daniël . Wat een gelukje dat wij veel meer op de hoogte zijn van de gevaren van de verschillende grondstoffen. Maar ook goede bescherming in de vorm van maskers en handschoenen hebben. Dat jij er vervolgens in duikt en er een recept van maakt! Geweldig, ik zal er overigens niets mee doen hoor……
Dank je wel Leah,
Ja, ik moest er wel een recept van maken, ook al is het alleen maar om te kijken of het theoretisch kan. Niet te min moest ik er ook voor waarschuwen, ook al weten de meeste mensen wel de gevaren van bepaalde glazuurgrondstoffen.
Groetjes,
Daniel
Hallo Daniël
Het was zeker interessant en leuk om te lezen
Ook dan besef je dat je wel degelijk voorzichtig moet zijn met glazuur proeven maken
En eigenlijk het gehele proces ivm giftige “dampen” e.d.
Thnx Will,
Ja dit blogje heb ik geschreven om mijn enthousiasme te delen over historische keramiek. Maar ja toen ik het theoretische lood glazuurrecept had gemaakt, moest ik er natuurlijk ook voor waarschuwen. Er is gelukkig in de 21ste eeuw een stuk meer bekend over veilige glazuren dan in de 16e eeuw….
Groetjes,
Daniel
Jeetje, wat een verhaal! Dat jij daar zo in duikt. Ik ben er blij mee.
Zo zie je dat keramist niet zo maar een vak is. Wat een mooie geschiedenis en een passie van zo’n man. Daar moeten wij blij mee zijn. Ga snel je koffie drinken, dan kunnen wij weer uitkijken naar een nieuwe blog. Ik geniet en leer er van.
Groetjes, Els Kop
Dank je wel Els, dat is leuk om te horen
Ik ga m’n best doen voor het volgende blog 🙂
Bedankt weer voor je interessante blog, Daniël.
Het verhaal gaat dat hij voor zijn keramiek echte soms nog levende dieren gebruikte.
Voor onze tijd niet meer in te denken maar heb je daar ook nog iets van kunnen achterhalen?
Ik kijk uit naar je volgende blog
Je bent goed op de hoogte Edith. Ja het klopt dat Palissy planten maar ook dieren afgoot om er mallen van te maken. Deze gebruikte hij vervolgens om zijn keramiek te maken.
Het proces waarop hij dat deed heeft hij helaas niet opgeschreven. Maar er is een manuscript uit 1570 a 1594 van een (anonieme) Franse goudsmid die het afgieten van dieren beschrijft. Waarschijnlijk heeft Palissy op dezelfde wijze zijn mallen gemaakt.
Het is een best ingewikkeld procedé, waarbij geen rekening werd gehouden met dierenwelzijn (om het zachtjes uit te drukken). Je kunt het nalezen in “Bernard Palissy, In Pursuit of Earthly Paradise, Leonard N. Amico (1994)” op p. 86-88.
Historisch interessant, maar net als zijn glazuren tegenwoordig gelukkig niet meer gebruikelijk…